“BORNOVALI”

Bir Halk Politikacısının Şahsında

Bornova’nın yakın Tarihinden Bir Kesit

Prof. Dr. Mehmet Demirci

GİRİŞ

İzmir ve İzmir tarihiyle ilgili kitaplara merakım vardır. Çeşme çarşısında tarihi bir yapı var: Aya Haralambos Kilisesi. Restore edilip kültür faaliyetlerine tahsis edildi. Geçen yaz başında oradaki bir kitap sergisini gezerken Bornovalı adlı kitaba rastlayıp satın aldım.

“Bornovalı”, Girit göçmenlerinden bir ailenin çocuğu olan Adil Demir’in hayat hikayesidir. Handan Attar kaleme almış.1 Bildirimin temel kaynağı söz konusu kitap, kısmen de Adil Demir’le yaptığım görüşmedir.2

Adil Demir 1934 Bornova doğumlu. Kaportacılıkla işe başlar, çok sıkıntı çeker, sonunda başarılı bir iş adamı olur. Bornova’da başta Atatürk Mahallesi olmak üzere birçok konutun inşasına önderlik etmiş. Kooperatifçiliğin öncüsü olarak binlerce ailenin ev sahibi olmasını sağlamış.

Gözüpek, girişimci, cesur, samimi, halkın nabzını iyi tutan genç bir iş adamı iken siyasetle de ilgilenir. Adalet Partisi Bornova ilçe yönetiminde çeşitli kademelerde çalışır. 1973 ve 1977’de İzmir milletvekili seçilir. Parti ayırımı yapmaksızın Ankara’ya yolu düşen her İzmirliye ilgi gösterir. 12 Eylül 1980 darbesiyle siyasi hayatı son bulur. Ama o halkın ve esnafın sorunlarına çözüm üretmeye devam eder.

Onun hayat hikayesi, Bornova’nın olduğu kadar, aynı zamanda İzmir’in de gelişme ve sanayileşme öyküsü sayılır.3

GİRİT’TEN ANADOLU’YA

Girit adası 1913’te elimizden çıktı. Baskılara dayanamayan Müslüman halktan bir kısmı buldukları ilk gemiyle Urla’ya geldi. İçlerinde Adil Demir’in ailesi bulunan bu Giritliler Bornova’ya gelip yerleşmeye çalıştılar.

O yıllarda Bornova’da zengin Levantenlerin yüksek duvarlı köşkleri yanında, derme çatma kulübelerde göçmenler otururdu. Önce imece usulüyle basit evler yapıldı, Çay mahallesi gittikçe büyüdü. Bornova’ya 1924 mübadelesinden sonra Kavalalılar, kalan Giritliler geldi. 1928’de nüfusu üç bindi.4 1950 sonrasında Yugoslav göçmenleri iskân edilecek, Arnavutlar ve Boşnaklar da yerleşmeye başlayacaktır.

Adil Demir’in doğduğu yıllarda Bornova’da, günde birkaç kere gelen tren dışında mekanik bir ses duyulmazdı. Alabildiğine yeşillik ve çamlık. Asıl yerliler Levantenler, gerisi fakir göçmenler. Yoksulluk diz boyu.

İkinci dünya savaşı Türkiye’yi daha da zora soktu. Açlık, kıtlık, aşırı vergiler halkı bezdirdi. Bunların sorumlusu olarak İsmet İnönü görülüyordu. Adil’in çocuk hâfızasına böyle yerleşti. Ekmek karnesiyle gidip, bazen eli boş döndüğü ekmek kuyruklarını unutmadı.

Adil Demir 1941’de ilkokula başladı. Yaz tatillerinde limonata, ayran sattı. İlkokul bitince ortaokula kaydoldu. Bir öğretmenin insafsızca dayağı sonucu okulu bıraktı. Ailesine maddi destek sağlamak istiyordu.

O yıllarda çok yeni bir iş alanı olan oto kaporta atölyesinde 2,5 lira haftalıkla çırak oldu. Mesleğinde hızla ilerledi, aranan bir usta haline geldi.

BEKTAŞİ

18-19 yaşlarında evlenmek istedi. Bu vesileyle ailesinin Bektaşi olduğunu öğrendi. Girit Müslümanları arasında Bektaşilik yaygındır.5 Oradan gelen göçmenler inançlarını da birlikte getirdiler. Annesinin yakın tanıdığı olan İkiçeşmelik Bektaşi Babasının kızıyla evlendi. Tekkeleri kapatan kanundan korktukları için, ailesi ona dini kimliklerinden hiç söz etmemişti. Bektaşi Babası’na damat olan Adil Demir ikrar verdi. “Gelme gelme, gitme gitme, gelenin başı, gidenin canı, ikrardan dönenin yüzü kara olsun..” hitabını dinledi, Bektaşiliği tanıdı ve benimsedi. Aslında kendisi “kabadayı” kültürü içinde yetişmişti, ama ruhunun mistik bir yönü de vardı. O yüzden kimseye zarar vermedi. “Eline, beline, diline sahip ol” düsturuyla büyütülmüştü.

İŞ HAYATI

Askerlik dönüşü mesleğiyle ilgili çeşitli işlerde çalıştı, havayı koklama yeteneği vardı; bir ara hükümet, yerli sanayiyi teşvik için kamyonların şoför mahalli olmaksızın ithal etme kararı aldı. Adil Demir, çıktı şoför mahallerini hurda fiyatına toplamaya başladı, yeni kamyon iskeletlerine monte etti. Bu arada hurda araçları motoruna varıncaya kadar yenileyip sattı. Türkiye’de henüz Anadol arabalar bile yapılmıyordu. Bu iki işten çok para kazandı.

Üçüncü büyük kazancını, yüksek ısılı çelik döküm fabrikasına sattığı hurda krom-çelik malzemeden kazandı. Uzak görüşüyle Halkapınar deresine atılmış bu malzemeyi toplayıp bir yere yığmıştı. Bu iş sahasında fabrikalar kurulmuştu ama ham madde ithali yasaktı. Onun topladığı atılmış hurdalar birden kıymete bindi. Hem kendisi hem memleket ekonomisi kazandı.

Karoser atölyesi de büyüdü. Adil Demir Bornova Kızılay mahallesinin ilk milyoneri oldu. İhtiyacı olanlara yardım ederdi.

Siyasete ilgi duyuyordu. Necip Fazıl’ın Büyük Doğu mecmualarının okuyucusu idi. Daha 18 yaşında iken Demokrat Parti Bornova Gençlik kolu başkanı seçildi. 27 Mayıs ihtilâlinden sonra kurulan Adalet Partisi’nde politika yaptı. Halk arasında sevilen, tuttuğunu koparan, becerikli biri ve varlıklı idi. Adalet Partisi’nin çeşitli kademelerinde görev aldı.

ATATÜRK MAHALLESİ

Geleneksel tarihi Türk yerleşim yerleri dağ yamaçlarındadır. Düz, taban araziyi iskâna açmak cinayeti sonradan çıktı. Adil Demir’in Bornova’ya en önemli hizmetlerinden biri, Döşeme Dağı tepelerine Atatürk Mahallesini kurmasıdır. Kayalar arasında ancak keçilerin otladığı, ne yolu, ne suyu olmayan bu yerdeki imar ve iskân işi, destanlık bir olaydır. Kooperatifçiliğin bilinmediği yıllarda (1969-1973), dar gelirli pek çok aile küçük tasarruflarla ve o yıllarda çok yeni olan banka kredisiyle planlı evlere sahip oldu. Böylece gecekondu çarpıklığı da önlenmiş oldu.

Adil Demir içinden çıktığı esnafın çalışma şartlarını düzeltme, iş sağlığı ve iş güvencesini sağlamak için çok gayret gösterdi. Esnaf dernekleri ve kooperatifleri kurdu. Sanayi Çarşısının ilk projelerinde katkısı vardır.

MİLLETVEKİLİ

Adil Demir halkın nabzını iyi bildiği ve AP teşkilatının her kademesinde çalıştığı için, milletvekili önseçimlerinde başarı kazandı. 1973 ve 1977’de üst üste iki dönem milletvekili oldu.

Milletvekili olup Ankara’ya gidince ilk işi Bornova’nın ulaşım sorununu çözmek için buraya on otobüs alınmasını sağladı. O zaman belediyelerin bütçesi kısıtlıydı, her şey hükümetten beklenirdi. Başbakan Süleyman Demirel, onun iş bitirici özelliğini bildiği için isteklerini yerine getirirdi.

Milletvekili iken hemen hemen her hafta sonu Bornova’da olurdu. Parti ayırımı gözetmeksizin kendisine başvuran herkesin işini yapmaya çalıştı. Siyasi hayatı 12 Eylül 1980 darbesiyle sona erdi. TBMM’de ilk ve son “Kaportacı Milletvekili” olarak anılan bir halk politikacısı idi.

ADİL DEMİR SİTESİ

12 Eylül darbesiyle çok sevdiği ve başarılı olduğu siyasi hayattan koparılınca, bir ara kendini boşlukta hissetti. Maruz kaldığı haksızlık ve kötü muameleler neredeyse ruh sağlığını bozacakken, yeni bir işe girişerek kendini toparladı.

Şeytanderesi diye bir yer, in cin top oynar. Adil Demir vaktiyle iyilik olsun diye buraları bir tanıdığıyla birlikte satın alır. Bir kısmı zeytinlik olan 50 bin metrekarelik bir arazi burası. Kolları sıvar, koskoca Atatürk mahallesini yaptığı için inşaat tecrübesi vardır. Bu araziye insan onuruna yakışacak bir yerleşim merkezi yapmaya karar verir. İçinde yeşil alanlar, otoparklar, eğlence yerleri, marketler olacaktır. Dar gelirli ailelere çok uygun fiyatlarla ve uzun vadeli banka kredisiyle verecektir.

Çok talep gelir, hak sahipleri noter çekişiyle belirlenir. Aylık kazancı düşük ve çocuk sayısı fazla ailelere öncelik tanınır 1983’te başlayan inşaat 1985’te, yani iki yılda biter. Çok uygun fiyatla 430 aile evine yerleşir. İnsanlar nasıl dua edeceklerini bilemezler. “Adil Demir Sitesi” diye anılan bu yerleşim yeri, “örnek yaşam alanı” seçilmeyi hak eder.

SONUÇ YERİNE

Handan Attar’ın “son söz”ünden şu satırlarla bitirelim:

Çocukluğundan beri çeşitli sıkıntıların üstesinden gelip, sorun çözme yeteneğini geliştiren Adil Demir’in, Bornova’ya hizmeti büyüktür:

1. Tarıma elverişsiz alanların imara açılmasını sağlayarak Bornova’nın kontrolsüz gelişmesini, özellikle gecekondulaşmayı engellemiştir. Büyüyen üniversite ve sanayi merkezleri nedeniyle Bornova’nın göç aldığını ve daha alacağını görmüş, çarpık kentleşmeyi durdurmuştur.

2. Binlerce insanın ev, iş, işyeri sahibi olmasını sağlamıştır. Esnafı sokaklarda yağmur veya güneş altında çalışmaktan kurtarmayı amaçlamış, ilgili yasal düzenlemeler için çaba harcamış ve başarmıştır. Bu sebeplerle Adil Demir Bornova’nın ve Bornovalının şansı olmuştur.

()I. Bornova Araştırmaları Sempozyumu için hazırlanan tebliğ metni, 5 Kasım 2014, İzmir)