KEMÂLİN PEŞİNDE

İnsan denen varlık, gerek maddî gerekse mânevî yönü îtibâriyle yaratıkların en

mükemmelidir. İslâm inanç ve düşüncesine göre, insan en güzel biçimde (ahsen-i takvîm

üzere) yaratılmış ve Allah ona kendi rûhundan bir nefha vermiştir. Meleklere, insana secde

etmeleri emredilmiştir. Hiçbir varlığın yüklenmeye cesâret edemediği “emânet”i insan

yüklenmiş ve o, Allah tarafından yeryüzünde “halîfe” kılınmaya lâyık bulunmuştur. Allah’ın

isim ve sıfatlarının tecellîsi diğer varlıklarda münferid ve dağınık biçimde bulunduğu halde,

insanda topluca ve tam olarak bulunur. Aslında öteki bütün yaratıklar insanın hizmetindedir.

Mahlûkatın var oluşundaki esas sebep insanın var olmasıdır (insan hilkatin illet-i gaiyesidir).

İnsan türü bu kadar değerli olmakla berâber, fert fert her birinin derecesi aynı değildir. O aynı

zamanda zayıftır, hırslı ve huysuzdur, azgınlaşmaya müsâittir. Aşağıların aşağısına (esfel-i

sâfilîne) yuvarlanabilir. Ne var ki herkes alabildiğine yükselme ve “olgun insan” olma imkânına

sâhiptir. Yeter ki, mayasındaki cevherin kıymetini bilerek onu geliştirmek gayreti içinde osun.

Hoşça bak zâtına kim zübde-i âlemsin sen

Merdüm-i dide-i ekvân olan âdemsin sen

derken Şeyh Galip işte bunu hatırlatır: Ey insan oğlu, kendini iyi tanı, alıcı gözle bak,

göreceksin ki sen âlemin özüsün. Sen kâinâtın göz bebeği olan insansın. Bunun kıymetini bil

Bu noktada Hz. Mevlânâ’nın bir rubâisi dikkati çeker:

“Sen madendeki cevheri aradıkça, bir madensin. Sen ekmek peşinde koşar, sadece ekmek

düşünürsen, ekmek kesilirsin. Sen bu nükteli ve rumuzlu sözü anlarsan, her şeye aklın erer.

Ne arıyorsan, neyin arkasından koşuyorsan, sen osun, o şeysin!”1

Acaba neyi arıyoruz, neyi aramalıyız? Yeni Şehirli Avni bize yol gösterir:

Sanman kim taleb-i devlet-i câh etmeğe geldik.

Biz âleme bir yâr için âh etmeğe geldik.

Bir şeyi aramak onu istemek, talep etmektir. Kenan Rifai’nin şöyle bir beyti vardır:

Bilgin sana kıymet, talebin neyse, osun sen

İnsanlığı sâde yiyip içmekte mi sandın2

Beyitteki “talebin ne ise osun sen” ifadesi, Mevlânâ’nın rubaisindeki ana fikirle aynıdır.

Buradaki “talep” ve “aramak” sözlerine denk düşen önemli bir tasavvuf kavramı var:

Sözlükte “meyil, arzu, istek, azim” mânasına gelen himmet kelimesi , “Kendini veya

başkasını kemale erdirmek için kalbin bütün ruhanî güçleriyle Cenâb-ı Hakk’a yönelmesidir.”

Herevî himmeti, gönlü fâni dünyanın verdiği sıkıntıdan korumak ve bâki olan âhireti

arzulamaya yöneltmek; amel etmek, ancak amelle avunmayıp daha üstün şeyler istemek;

amellerin neticesi olan değerli hallerle yetinmeyip daha yükseklere göz dikmek şeklinde üçe

Kalbin temenni ettiği şeye bütünüyle yönelmesi uyanış tarzındaki himmettir. Bu

anlamdaki himmetin etkisi altına alamayacağı hiçbir şey yoktur.

İbn-i Arabî’nin belirttiği gibi, velîler, himmet denilen mânevî ve sırrî bir güçle misal

âlemindeki mümkün varlıkları gerçek varlıklar haline getirebilirler; çünkü himmet kâmil

Cüneyd-i Bağdâdî, “Himmetle ile bir an Allah’a yönelmen senin için her şeyden

hayırlıdır” demiştir. Tasavvufta büyük önem taşıyan bir hadiste, “Kaygılarını (hümûm) tek bir

kaygı ve âhiret tasası haline getiren kişiyi Allah dünya kaygılarından kurtarır” denilmiştir. 3

Himmet, kişinin” istediği yüce bir hedefe odaklanması ile meydana gelen motive edici

zihinsel güç” şeklinde de tarif edilebilir.4 İnsan hedefe olan kesin inancı sayesinde kendinde

güçlü bir enerji bulabilir. Öyle der Hz. Mevlânâ:

“Karınca Süleymanlık dilerse, onun bu dileğini hor görme, himmetine bak!”5

“Kanadı olan kuş, yuvasına kadar uçup gider. İnsanların kanadı da himmet(leri)dir.”6

İnsan bu kanatla Hakk’a yönelmesi durumunda mânen yücelecektir:

“Senin bir hayâle meylin (himmetin) yok mu? Senin için bir kanada benzer, o kanatla uçar

“Kanadını koru, şehvete kapılma da meyil (himmet) kanadın seni cennetlere yüceltsin.”8

“Himmetü’r-ricâl taklau’l-cibâl” yani “İnsanların/ ileri gelenlerin/ ricâlüllahın himmeti

Tasavvuf “Hakîkat’e ulaşmanın yolunu ve tecrübesini öğreten ilim sayılır. “Hakîkatü’l-

Hakāik” Allah’tır. Her şey O’nun eseri, O’nun tezâhür ve tecellîsîdir. Uğrunda ah edilen “yar”

da O’dur. Himmetin, talebin asıl amacı O’na kavuşmaktır.

Asıl konumuz insan idi. Tasavvuf anlayışında insanla kastedilen “insân-ı kâmil”dir. Bu

konuda Muhyiddin İbn-i Arabî’nin (1165-1240) görüşü yaygınlık kazanmıştır. Buna göre

Mutlak Vücud birdir, her şey O’ndan zuhur etmiştir. Bu zuhur vücud (varlık) mertebeleriyle

Mutlak Vücud ilk mertebede (taayyün-i evvel) ahadiyyetini vâhidiyyete

dönüştürerek taayyünâta başlamıştır. Bu ilk taayyüne “Hakîkat-i Muhammediyye” denir.

Yaratma fiili bu mertebeden sonra gerçekleşmiş, bütün mahlûkat ondan sonra yaratılmıştır.

Lât-aayyün (ahadiyyet), Hakîkat-i Muhammediyye’nin bâtını, o da lâ-taayyünnün zâhiridir.

Bu mertebeye aynı zamanda “insân-ı kâmil” denir.

Allah insân-ı kâmili yarattığı zaman ona akl-ı evvel mertebesini vermiş, bilmediklerini

öğretmiş ve onu halîfe kılmıştır. Göklerde ve yerde bulunanların hepsini onun emrine âmâde

kılmış, böylece Allah’ın âlemdeki hükmü insân-ı kâmille zâhir olmuştur. Âlemin varlığının

sebebi ve koruyucusu insân-ı kâmildir. Allah’ı hakkıyla ancak insân-ı kâmil bilebilir. Çünkü o

Allah isminin mazharıdır. Ayrıca varlık mertebelerinin sonuncusu da insân-ı kâmil

mertebesidir. Bu mertebe “lâ-taayyün” dışındaki bütün mertebelerin hakîkatini içinde

bulundurur. Bu sebeple ona “kevn-i câmi'” ve “âlem-i ekber” denir.